Sữa mẹ là nguồn dinh dưỡng thiết yếu đối với trẻ sơ sinh và trẻ nhỏ trong những tháng đầu đời. Việc hỗ trợ đầy đủ sữa mẹ giúp trẻ tăng trưởng một cách khỏe mạnh. Tuy nhiên, nó còn góp phần phòng ngừa các bệnh nhiễm trùng và bệnh dị ứng ở trẻ. Để hiểu rõ hơn về sữa mẹ, chúng ta hãy cùng nhau tìm hiểu bài viết dưới đây nhé.

1. Sữa mẹ là gì?

• Sữa mẹ được tạo ra từ tuyến sữa của người phụ nữ lúc họ mang thai. Nó được bài xuất nhiều trong vòng 24 – 48h sau lúc sinh.
• Sữa mẹ được coi là nguồn dinh dưỡng quan trọng cho trẻ sơ sinh và trẻ nhỏ trước lúc chúng có thể hấp thụ được các dạng thực phẩm khác. 

2. Tuyến vú và sự tăng trưởng của tuyến vú trong quá trình bài xuất sữa

Tuyến vú tác động trực tiếp tới quá trình bài xuất sữa. Nó ko ngừng thay đổi và hoàn thiện qua các thời đoạn tăng trưởng của người phụ nữ để đảm nhiệm tính năng của mình (sản xuất và lưu trữ sữa mẹ).

2.1. Sơ lược về cấu tạo tuyến vú

Vú được cấu tạo bởi mô tuyến và mô mỡ. Chúng liên kết với nhau thông qua dây chằng Cooper. Về cơ bản, tuyến vú bao gồm các thùy và ống dẫn. Các thùy được tạo ra bởi các tiểu thùy hay còn gọi là nang vú (những túi nhỏ ở tế bào biểu mô tuyến vú). Giữa các thùy là các tế bào mô mỡ. 

Nang vú được bao bọc xung quanh bởi các tế bào biểu mô tuyến (hay còn gọi là myoepithelial). Ở người phụ nữ, tùy vào các thời đoạn tăng trưởng không giống nhau nhưng kích thước và số lượng của nang vú cũng thay đổi. Sữa mẹ được sản xuất và lưu trữ ở trong các thùy, vận chuyển tới núm vú nhờ vào các ống dẫn.

2.2. Sự tăng trưởng của tuyến vú trong quá trình bài xuất sữa.

Ở tuổi dậy thì, sự thay đổi về các hormon sinh dục như estrogen, progesterone trong mỗi chu kỳ kinh nguyệt làm cho kích thước và số lượng nang vú tăng lên. Lúc tuổi dậy thì hoàn thành, ko có sự thay đổi nào về kích thước nang vú của người phụ nữ cho tới lúc họ mang thai.

Trong thời kỳ mang thai, nồng độ hormon progesterone cao sẽ làm cho nang vú và các tế bào mô tiết tăng sinh, do đó nhưng thể tích tuyến vú cũng tăng lên, tạo nên tuyến sữa từ tuần thứ 8 của thai kỳ.  

Ở thời đoạn cuối của thai kỳ, sự tăng sinh của nang vú mới bị giảm đi, chất tiết hay sữa non được dự trữ ở trong các thùy của tuyến vú. Tuy nhiên, một đoạn của tuyến vú bị chuyển đổi, dẫn tới sự tạo nên núm vú và quầng vú.

3. Các yếu tố tác động tới quá trình bài xuất sữa mẹ

Quá trình bài xuất sữa mẹ bị tác động bởi các yếu tố như tuyến vú, thùy trước và thùy sau tuyến yên, hormon prolactin và oxytocin.

3.1. Tuyến vú

Tuyến vú là nơi sản xuất và lưu trữ sữa. Sữa mẹ được sản xuất từ những tế bào nang sữa ở tuyến vú. Xung quanh nang sữa là các tế bào cơ, chúng co thắt và đẩy sữa qua ống dẫn để đi ra ngoài. Ở quầng vú, các ống dẫn trở thành rộng hơn và tạo nên nên các xoang sữa (nơi sữa được gom lại để sẵn sàng cho một bữa ăn của trẻ). Ống dẫn hẹp trở lại lúc chúng đi qua núm vú.

3.2. Thùy trước, thùy sau tuyến yên và 2 hormon: prolactin và oxytocin

Prolactin và oxytocin liên quan tới việc bài xuất sữa.

Quá trình bài xuất sữa diễn ra lúc núm vú bị kích thích (trẻ mút vú mẹ), xung động cảm giác sẽ truyền từ vú lên não, tác động lên thùy trước tuyến yên bài xuất ra hormon prolactin và thùy sau tuyến yên bài xuất ra hormon oxytocin. Tuy prolactin và oxytocin hoạt động độc lập trên các thụ thể tế bào không giống nhau nhưng lúc chúng phối hợp với nhau sẽ làm cho việc bài xuất sữa diễn ra nhịp nhàng và đều đặn.

• Prolactin là một hormone polypeptide được tổng hợp bởi các tế bào lactotroph ở thùy trước tuyến yên và có cấu trúc tương tự như hormone tăng trưởng và lactogen của nhau thai. Prolactin tham gia vào phản xạ sinh sữa. Nó kích thích sự tăng trưởng của ống tuyến vú và tăng sinh tế bào biểu mô. Lúc trẻ mút núm vú sẽ kích thích các đầu dây thần kinh nằm ở đó, làm cho nồng độ prolactin tăng nhanh, kích thích tổng hợp protein có trong sữa mẹ.
• Oxytocin tham gia vào phản xạ tiết sữa. Lúc trẻ mút vú mẹ, xung động thần kinh truyền tới vùng dưới đồi, kích hoạt giải phóng oxytocin. Oxytocin tới vú làm cho các tế bào cơ xung quanh nang sữa co lại, đẩy sữa theo ống dẫn ra ngoài. Ngoài ra, oxytocin còn giúp các mẹ giảm căng thẳng, tạo tâm lý ổn định. 

4. Phân loại sữa mẹ 

Thành phần của sữa mẹ thường ko giống nhau nhưng thay đổi tùy theo độ tuổi của trẻ, chẳng hạn như:

• Sữa non (colostrum) đã có từ tháng thứ tư trong thời kỳ mang thai. Nó được sản xuất trong vài giờ đầu sau sinh và kéo dài trong vòng 3 ngày. Sữa non thường có màu vàng nhạt, đặc quánh, giàu chất đạm, chứa nhiều kháng thể và yếu tố miễn nhiễm (interferon, fibronectin, bạch huyết cầu lympho, bạch huyết cầu trung tính,…). 
• Sữa chuyển tiếp: Được sản xuất từ ngày thứ 7 tới ngày thứ 14. Số lượng sữa ngày càng nhiều hơn. Do đó, các mẹ có cảm giác vú đầy, cứng và nặng.
• Sữa trưởng thành: Được tiết ra khoảng 2 tuần sau lúc sinh. Sữa trưởng thành có màu trắng lỏng.

Ngoài ra, ở mỗi bữa bú, thành phần sữa mẹ cũng thay đổi. 

• Sữa đầu: Là sữa tiết ra vào đầu một bữa bú, có màu trong xanh. Trong sữa đầu có chứa nhiều protein, lactose và các chất dinh dưỡng khác (vitamin, khoáng vật,…). Tuy nhiên, sữa đầu còn chứa một lượng nước khá lớn. Nếu trẻ chỉ thu được sữa đầu thì sẽ có hiện tượng đi ngoài phân lỏng.
• Sữa sau: Là sữa được tiết ra vào cuối một bữa bú. Sữa sau sẽ đục hơn sữa đầu vì nó chứa nhiều chất lớn. Ở người lớn, năng lượng hỗ trợ cho các hoạt động của thân thể chủ yếu là chất bột đường còn đối với trẻ nhỏ, chất lớn chính là nguồn hỗ trợ năng lượng cho trẻ.

5. Thành phần dưỡng chất có trong sữa mẹ 

Sữa mẹ là sự lựa chọn tốt nhất cho sự tăng trưởng toàn diện của trẻ nhỏ, đặc thù là trẻ sơ sinh. Trong sữa mẹ có chứa nhiều thành phần dinh dưỡng nhiều chủng loại, chẳng hạn như:

5.1. Chất lớn

Chất lớn trong sữa mẹ hồ hết là axit lớn ko no. Đây là loại acid lớn dễ tiêu hóa, cần thiết cho quá trình tăng trưởng và tăng trưởng của trẻ. Nó tham gian vào các phản ứng viêm, điều hòa tính năng của hệ miễn nhiễm, cần thiết cho sự tăng trưởng thị lực, nhận thức và hệ vận động ở trẻ sơ sinh cụ thể:

• DHA (axit docosahexaenoic) và axit arachidonic cần thiết cho sự biệt hóa tế bào và tăng trưởng các khớp thần kinh.
• Một vài nghiên cứu gần đây cũng chỉ ra rằng trong sữa mẹ có sự hiện diện của MFGM (Milk Fat Globule Membrane: Màng cầu chất lớn sữa). Nó xung quanh các giọt nhỏ lipid, được tạo nên trong các tế bào biểu mô vú. MFGM giúp não bộ tăng trưởng toàn diện thông qua việc hỗ trợ dẫn truyền tín hiệu thần kinh và tham gia tạo nên nên myelin (chất xung quanh sợi trục của tế bào thần kinh).

5.2. Carbohydrate

Một lượng lớn Oligosaccharide được tìm thấy trong sữa mẹ mang tới nhiều lợi ích trên hệ tiêu hóa, hệ miễn nhiễm của trẻ. Chúng điều hòa hệ sinh vật có trong đường ruột, bảo vệ niêm mạc đường tiêu hóa tránh khỏi các tác nhân có hại xâm nhập từ môi trường bên ngoài (vi khuẩn, vi rút,…).

Lactose có trong sữa mẹ giúp trẻ dễ hấp thụ. Tuy nhiên, lúc vào thân thể, đường lactose bị vi khuẩn Lactobacillus bifidus chuyển đổi thành acid lactic, ngăn cản sự tăng trưởng của vi khuẩn gây bệnh đồng thời giúp thân thể trẻ hấp thụ tốt canxi và khoáng vật khác.

5.3. Protein

• Hàm lượng protein trong sữa mẹ thấp hơn sữa động vật (sữa bò) giúp trẻ dễ tiêu hóa và hấp thụ. Lượng protein quá cao sẽ gây khó khăn trong việc chuyển hóa và thải trừ ra ngoài do các cơ quan và tính năng ở trẻ nhỏ chưa được hoàn thiện.  
• Các acid amin có trong sữa mẹ như cystein và taurine cần thiết cho sự tăng trưởng não bộ ở trẻ sơ sinh.
• Ngoài ra trong sữa mẹ còn có protein kháng khuẩn giúp tăng cường sức khỏe miễn nhiễm ở trẻ.
• Lượng đạm trong sữa mẹ giảm dần theo thời kì giúp trẻ tăng cân một cách hợp lý. Trẻ bú sữa bò có xu thế tăng cân nhanh hơn dẫn tới tình trạng thừa cân, lớn phì do hàm lượng đạm trong sữa bò cao.

5.4. Vitamin & khoáng vật

Vitamin và khoáng vật có trong sữa mẹ là những yếu tố cần thiết cho sự tăng trưởng của trẻ. Lượng vitamin hỗ trợ cho trẻ thay đổi tùy thuộc vào cơ chế ăn uống của người mẹ. 

Xem xét: 

Vitamin D có rất ít trong sữa mẹ, do đó lúc trẻ bú mẹ hoàn toàn nên tham khảo ý kiến của thầy thuốc về việc bổ sung thêm vitamin D để đảm bảo các quá trình chuyển hóa trong thân thể trẻ diễn ra khỏe mạnh và giúp phòng ngừa các bệnh lý về xương ở trẻ (còi xương, gãy xương,…).

Vitamin K có trong sữa mẹ cũng rất ít. Vì vậy, để phòng ngừa tình trạng xuất huyết ở trẻ, các mẹ cũng cần xem xét để bổ sung cho trẻ một các hợp lý.

Canxi, sắt, natri, kali, phospho, clor trong sữa mẹ ít hơn sữa bò nhưng chúng rất dễ hấp thụ và đủ để cho trẻ tăng trưởng. Hàm lượng natri trong sữa bò cao có thể gây phù ở trẻ.

>> Xem thêm: Vai trò quan trọng của vitamin và khoáng vật đối với sức khỏe của trẻ 

5.5. Hoạt chất sinh vật học

Các yếu tố miễn nhiễm (kháng thể, bạch huyết cầu, lysozyme, interferon,…) có trong sữa mẹ mang tới nhiều lợi ích cho sức khỏe của trẻ.

• Bảo vệ trẻ chống lại sự xâm nhập của vi khuẩn, vi rút,…
• Tăng cường sức khỏe đường ruột của trẻ.

Các yếu tố tăng trưởng biểu bì có nhiều trong sữa non, chúng kích thích sự tăng trưởng của nhung mao ruột, giúp trẻ hấp thụ chất dinh dưỡng tốt hơn.

6. Lợi ích của sữa mẹ đối với sự tăng trưởng trẻ nhỏ 

Sữa mẹ là nguồn thức ăn tốt nhất và phù thống nhất cho trẻ trong những tháng đầu đời. Với thành phần dinh dưỡng nhiều chủng loại, hợp lý, chứa nhiều kháng thể và bạch huyết cầu, nuôi con bằng sữa mẹ mang tới nhiều lợi ích như:

• Giúp thân thể trẻ chống lại các tác nhân có hại từ môi trường bên ngoài. 
• Khiến trẻ dễ dàng hấp thụ và tiêu hóa các chất dinh dưỡng. 
• Là cơ sở giúp tình mẹ con gắn bó, thân thiện, mến thương.
• Giúp mẹ chậm có thai.
• Giúp trẻ tăng trưởng một cách khỏe mạnh toàn diện về thể chất và ý thức.
• Giảm nguy cơ mắc các bệnh dị ứng, nhiễm trùng, tiêu chảy ở trẻ.
• Bảo vệ sức khỏe cho người mẹ (giúp giảm nguy cơ mắc ung thư vú và ung thư buồng trứng, giúp tử cung go hồi tốt,…).
• Tiết kiệm chi phí hơn so với việc nuôi con bằng sữa công thức,…

7. Nhu cầu bú của trẻ 

Sữa mẹ là nguồn dinh dưỡng thiết yếu cho sự tăng trưởng của trẻ. Lượng sữa mẹ không giống nhau tùy thuộc vào mỗi thời đoạn. 

• Trong vài tháng cuối của thai kỳ, thường có một lượng nhỏ sữa mẹ được tiết ra.
• Sau lúc sinh, lượng sữa mẹ được tiết ra tăng lên nhanh chóng. Từ vài muỗng trong những ngày đầu, sau đó tăng lên khoảng 100ml vào ngày thứ 2, tiếp đó là 300-400 ml vào ngày thứ 3. Tới ngày thứ 5, lượng sữa tiết ra là khoảng 500-800ml. Lượng sữa này sẽ tiết ra đều đặn vào ngày 10 -14 sau lúc sinh.

Do vậy, trung bình mỗi ngày trẻ sẽ tiêu thụ khoảng 700 – 800 ml trong vòng 24h, kéo dài trong 6 tháng trước tiên.

Trẻ sơ sinh có thể đòi bú mẹ sau mỗi 1-3 giờ, trung bình 10-20 phút. Tuy nhiên, tần suất và thời kì của các lần bú sữa mẹ giảm dần lúc trẻ lớn hơn, vì trẻ có thể bú nhiều hơn trong thời kì ngắn hơn. 

Các chuyên gia dinh dưỡng khuyến cáo: Cần cho trẻ bú mẹ thường xuyên và liên tục, ít nhất 8 bữa một ngày trong vòng 6 tháng trước tiên. Tuy nhiên, trong một số trường hợp người mẹ ko thể hỗ trợ đủ sữa cho trẻ thì có thể sử dụng sữa công thức cho trẻ, ưu tiên dùng sữa có hàm lượng đạm gần với sữa mẹ (tỉ lệ đạm whey/casein là 60/40) để bổ sung cho trẻ.

Việc sử dụng sữa công thức có tỉ lệ các thành phần tương tự như trong sữa mẹ sẽ giúp trẻ có thể hấp thụ một cách tốt hơn, tăng cường sức đề kháng và giúp trẻ tăng trưởng một cách khỏe mạnh.

>> Xem thêm: 12+ Mẹo kích sữa an toàn cho mẹ, sữa đặc về nhanh

8. Những trường hợp chống chỉ định sữa mẹ 

Với những lợi ích nuôi con bằng sữa mẹ mang lại. Việc bổ sung sữa mẹ cho trẻ là vô cùng cần thiết. Tuy vậy, một số trường hợp ko được cho trẻ bú mẹ vì sẽ tác động tới sức khỏe của trẻ, cụ thể là:

• Người mẹ đã/ đang điều trị bệnh ung thư (hóa trị, xạ trị,…)
• Người mẹ mắc bệnh lao. 
• Người mẹ uống rượu hoặc lạm dụng ma túy.
• Người mẹ nghi ngờ nhiễm/ chưa điều trị HIV.
• Trẻ sơ sinh được chẩn đoán mắc bệnh galactosemia (rối loạn chuyển hóa galactose bẩm sinh) ko sử dụng sữa mẹ vì trong thành phần của sữa mẹ có chứa lactose.

9. Tổng kết

• Sữa mẹ là nguồn thức ăn tự nhiên hoàn chỉnh nhất đối với trẻ sơ sinh và trẻ nhỏ. Nó hỗ trợ đầy đủ năng lượng và chất dinh dưỡng cần thiết cho sự tăng trưởng của trẻ.
• Quá trình bài xuất sữa mẹ được điều hòa bởi tuyến yên với sự tham gia của hai hormon là prolactin (kích thích tuyến vú tăng sản xuất sữa mẹ) và oxytocin (kích thích các cơ của tuyến vú co bóp, đẩy sữa ra ngoài).
• Thành phần dinh dưỡng trong sữa mẹ rất nhiều chủng loại và thay đổi tùy theo độ tuổi của trẻ song vẫn phục vụ đủ nhu cầu hằng ngày cho trẻ. Tuy nhiên các mẹ cần xem xét rằng hàm lượng vitamin D và K có trong sữa mẹ khá ít, do đó các mẹ cần tham khảo ý kiến của thầy thuốc về việc bổ sung thêm cho trẻ từ các thành phầm có trên thị trường để đảm bảo các hoạt động trong thân thể trẻ diễn ra tầm thường và khỏe mạnh.
• Nuôi con bằng sữa mẹ mang tới nhiều lợi ích ko chỉ cho nhỏ nhưng còn cho cả mẹ: giúp làm hạn chế nguy cơ mắc các bệnh nhiễm trùng, dị ứng,… ở trẻ, giảm mắc ung thư vú và buồng trứng ở mẹ, khiến tình mẹ con trở thành gắn bó, thân thiết hơn,…Tuy nhiên, ko phải bà mẹ nào cũng có thể sản xuất đủ sữa cho nhu cầu bú hằng ngày của trẻ. Theo thống kê hiện nay có rất nhiều phụ nữ đi làm ko có thời kì cho trẻ bú, dẫn tới tình trạng hút và vắt sữa ra bình để cho trẻ bú. Điều này sẽ làm cho chất lượng sữa ko được đảm bảo, khiến trẻ dễ dàng mắc bệnh tật nếu điều kiện bảo quản ko đúng.

Tóm lại: Bài viết tạo điều kiện cho mọi người có cái nhìn tổng quan về sữa mẹ, thành phần, các yếu tố tác động tới quá trình bài xuất sữa. Tuy nhiên còn khiến mọi người hiểu rõ hơn lợi ích nuôi con bằng sữa mẹ để từ đó thay đổi nhận thức của mình, chú trọng hơn vấn đề dinh dưỡng ở trẻ nhỏ, đặc thù là trẻ sơ sinh để từ đó có cách chăm sóc, nuôi dưỡng trẻ một cách hợp lý, giúp trẻ tăng trưởng toàn diện về cả thể chất và ý thức.

Tham khảo nguồn: 

1. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK539790/

2. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK499981/#article-23032.s7