Tổng quan 9 điều cần biết

Vitamin D là một loại vitamin hết sức quan trọng, có tác dụng lên nhiều cơ quan trong thân thể. Ko giống các loại vitamin khác, vitamin D còn là hormone cần thiết cho nhiều quá trình. Thiếu vitamin D ở người lớn và đặc trưng là thiếu vitamin D ở phụ nữ và trẻ em gây ra nhiều bệnh lý như còi xương, loãng xương. Dưới đây là 9 điều về thiếu vitamin D mẹ cần bổ sung vào cẩm nang chăm sóc con của mình.

1. Vitamin D là gì? Thế nào là thiếu hụt vitamin D

Vitamin D là một loại vitamin tan trong dầu, có vai trò trong việc thăng bằng calci nội môi và chuyển hóa xương. Vitamin này có nhiều công dụng, bao gồm:

• Tạo khung xương và bảo vệ xương chắc khỏe: Vitamin D nhập vai trò quan trọng trong việc tạo nên cấu trúc xương thông qua cơ chế phân phối canxi và phospho. Thiếu vitamin D có thể dẫn tới còi xương ở trẻ em và loãng xương ở người lớn.
• Hấp thụ canxi: Cùng với canxi và phospho, vitamin D làm tăng hấp thụ canxi và phốt pho qua đường tiêu hóa. Mật độ calci trong xương thấp dẫn tới tình trạng loãng xương, khiến xương rất dễ gãy.
• Hoạt động với tuyến cận giáp: Tại xương, vitamin D cùng hormon cận giáp kích thích chuyển hoá canxi và phốt pho, làm tăng quá trình lắng đọng canxi của xương. Lúc có đủ canxi trong cơ chế ăn và đủ vitamin D, canxi trong cơ chế ăn sẽ được hấp thụ và phát huy tác dụng tốt trong toàn thể thân thể. Nếu lượng canxi ko đủ hoặc vitamin D thấp, các tuyến cận giáp sẽ ‘mượn’ canxi từ khung xương để giữ lượng canxi trong máu ở mức tầm thường.

Thiếu vitamin D được khái niệm là tình trạng nồng độ 25OH-D trong máu dưới 50 nmol/L và ko đủ vitamin D (được khái niệm là 25OHD <75 nmol/L). Thiếu hụt vitamin D trầm trọng gây ra còi xương ở trẻ sơ sinh và trẻ em, và loãng xương ở người lớn, được đặc trưng bởi tổ chức hữu cơ của xương ko được khoáng hoá.

2. 5 Nguyên nhân chính gây thiếu hụt vitamin D

Vitamin D, và chủ yếu là ergocalciferol (D2) và cholecalciferol (D3) được lấy từ quá trình tổng hợp qua da và thực phẩm (gan cá phệ, thức ăn tăng cường). Cả hai dạng này đều được chuyển thành 25-hydroxy-vitamin D2 (25-OH-D2) và 25- hydroxy-vitamin D3 (25-OH-D3) trong gan bởi enzym gan 25 – hydroxylase. Sau đó chúng được chuyển đổi thành dạng vitamin D có hoạt tính (1,25 dihydroxyvitamin D) bởi enzym 1-alpha-hydroxylase trong thận. Chính nhờ 1,25 dihydroxyvitamin D canxi được tăng hấp thụ và tiêu xương ở ruột, đồng thời giảm bài xuất canxi và photphat ở thận. Với quá trình tương tự trong thân thể, vitamin D có thể bị thiếu hụt bởi 5 nguyên nhân sau.

2.1. Suy giảm hấp thụ vitamin D

Sự suy giảm hấp thụ vitamin D có thể là hậu quả của các cuộc phẫu thuật giảm thăng bằng cách làm giảm kích thước dạ dày và/hoặc bỏ qua một phần ruột non khiến thân thể ko hấp thụ đủ chất dinh dưỡng, vitamin và khoáng vật. Những trường hợp này cần được thầy thuốc theo dõi cẩn thận và cần có giải pháp bổ sung vitamin D suốt đời.

Ngoài ra, ở một số người bị mắc số hội chứng kém hấp thụ như bệnh Celiac, hội chứng ruột ngắn, phẫu thuật nối tắt dạ dày (dạ dày bypass), bệnh viêm ruột, suy tụy mãn tính,… có thể dẫn tới tình trạng thiếu vitamin D. Thiếu hụt vitamin D do suy giảm hấp thụ thường gặp ở người cao tuổi.

2.2. Giảm xúc tiếp với ánh nắng mặt trời

Khoảng 50% tới 90% vitamin D được hấp thụ qua da nhờ ánh sáng mặt trời. Với người lớn, lúc tối thiểu 40% da được tắm nắng 20 phút mỗi tuần có thể ngăn ngừa thiếu hụt vitamin D. Quá trình tổng hợp vitamin D ở da suy giảm lúc lão hóa. Ở những người da sẫm màu, vitamin D qua da được tổng hợp ít hơn. Ở những người điều trị hoặc nhập viện kéo dài do giảm xúc tiếp với ánh nắng mặt trời cũng có nguy cơ thiếu hụt vitamin D.

>> Xem thêm: Tắm nắng cho trẻ sơ sinh – Hiểu đúng để tăng trưởng toàn diện

2.3. Tổng hợp nội sinh giảm

Ở những người suy giảm công dụng gan như bị xơ gan thường suy giảm lượng enzyme gan như 25-hydroxyl hóa, từ đó dẫn tới thiếu hụt vitamin D. Ngoài ra những bệnh nhận thiếu cường cận giáp, suy thận và thiếu hụt 1-alpha hydroxylase cũng làm giảm tổng hợp các vitamin D hoạt động. Từ đó làm giảm lượng vitamin D trong thân thể..

2.4. Tăng dị hóa ở gan.

Lúc sử dụng một số các loại thuốc như phenobarbital, carbamazepine, dexamethasone, nifedipine, spironolactone, clotrimazole và rifampin gây ra hiện tượng chạm màn hình các enzym p450 ở gan và có thể kích hoạt sự phân hủy vitamin D.

2.5. Sự đề kháng với vitamin D

Tình trạng này thường bắt gặp ở bệnh còi xương kháng vitamin D và có yếu tố di truyền.

Những yếu tố nào khác có thể dẫn tới thiếu vitamin D?

• Tuổi tác: Khả năng tổng hợp vitamin D của da giảm dần theo tuổi tác.
• Mập phì: Vitamin D là một vitamin tan trong dầu. Tầm thường, ngoài một lượng vitamin có trong hệ tuần hoàn, chúng được lưu giữ trong các tế bào mỡ. Ở những người có chỉ số khối thân thể (BMI) lớn hơn 30 nguy cơ thiếu vitamin D thường cao hơn. Người bị phệ phì thường phải bổ sung vitamin D với liều lượng lớn hơn để đạt được và duy trì mức D tầm thường
• Vận động: Những người ở nhà hoặc hiếm lúc ra ngoài (ví dụ, những người ở viện dưỡng lão hoặc làm việc văn phòng) ít xúc tiếp với ánh nắng mặt trời có nguy cơ thiếu vitamin D nhiều hơn
• Màu da: Sắc tố melanin trong da làm giảm khả năng tạo ra vitamin D của da lúc xúc tiếp với ánh nắng mặt trời. Điều này giảng giải vì sao người có da tối màu ít có khả năng tạo vitamin D hơn da sáng màu.
• Trẻ sơ sinh bú sữa mẹ: Sữa mẹ chỉ chứa một lượng nhỏ vitamin D. Hiện nay, sữa công thức dành cho trẻ sơ sinh cũng bổ sung một lượng nhỏ D. Do đó trẻ sơ sinh bú sữa mẹ có nguy cơ ko nhận đủ vitamin D.

Tóm lại, có nhiều nguyên nhân gây ra sự thiếu hụt vitamin D. Hãy trao đổi với thầy thuốc về tình trạng của bệnh nhân để có giải pháp xử trí kịp thời và thích hợp.

3. Tỉ lệ phần trăm dân số thiếu hụt vitamin D

Thiếu vitamin D là một vấn đề sức khỏe mang tính chất toàn cầu. Khoảng 1 tỷ người trên toàn cầu bị thiếu vitamin D, trong lúc đó 50% dân số ko đảm bảo đủ vitamin D.

Nhân vật thiếu vitamin D cao nhất là người cao tuổi, bệnh nhân phệ phì, người ở viện dưỡng lão và bệnh nhân nhập viện. Tại Hoa Kỳ, có tới 50% – 60% người ở viện dưỡng lão và bệnh nhân nhập viện bị thiếu vitamin D.

Sự thiếu hụt vitamin D còn liên liên quan tới hàm lượng sắc tố trong da. Tại Hoa Kỳ, 47% trẻ sơ sinh người Mỹ gốc Phi và 56% trẻ sơ sinh da trắng bị thiếu vitamin D, trong lúc hơn 90% trẻ sơ sinh ở Iran, Thổ Nhĩ Kỳ và Ấn Độ bị thiếu vitamin D.

Ở người trưởng thành, 35% người lớn ở Hoa Kỳ bị thiếu vitamin D trong lúc hơn 80% người lớn ở Pakistan, Ấn Độ và Bangladesh thiếu vitamin D. Tại Hoa Kỳ, 61% người cao tuổi bị thiếu vitamin D trong lúc con số là 90% ở Thổ Nhĩ Kỳ, 96% ở Ấn Độ, 72% ở Pakistan và 67% ở Iran.

Dò xét ở thị thành Hồ Chí Minh năm 2014, trên 205 nam giới trưởng thành và 432 phụ nữ ko đủ vitamin D. Kết quả thăm dò vi chất ở 19 tỉnh của Việt Nam năm 2010 cho thấy, khẩu phần vitamin D hàng ngày chỉ phân phối 8,0% nhu cầu khuyến nghị của phụ nữ và 10,6 % nhu cầu khuyến nghị cho trẻ em 1-3 tuổi. Tỉ lệ thiếu vitamin D là 59,3% phụ nữ ở thành thị, 56,2 % phụ nữ nông thôn, 62,1% trẻ em ở thành thị và 53,7% trẻ em nông thôn. (Số liệu Viện Dinh dưỡng Việt Nam)

4. Bộc lộ thiếu hụt vitamin D

Thiếu vitamin D trầm trọng gây ra bệnh còi xương, tác động tới sự tăng trưởng của trẻ, yếu cơ, đau xương và biến dạng khớp.

4.1. Tín hiệu thiếu hụt vitamin D ở trẻ

Thông thường, trẻ thiếu vitamin D hay bị yếu cơ hoặc đau nhức các cơ. Những tín hiệu về chuyển đổi xương có thể xuất hiện sau vài tháng thiếu vitamin D.

Tín hiệu sớm: Các tín hiệu của hệ thần kinh thường xuất hiện sớm

• Trẻ hay quấy khóc, khó ngủ, ngủ ko yên giấc, ngủ hay giật thột do thần kinh bị kích thích.
• Ra nhiều mồ hôi về đêm hôm, ngay cả lúc trời lạnh (mồ hôi trộm).
• Trẻ bị rụng tóc ở vùng gáy (tín hiệu chiếu liếm).
• Trẻ thường chậm tăng trưởng thể lực, trương lực cơ giảm (cơ nhẽo), da xanh, lách to.

Tín hiệu muộn: Xuất hiện các tín hiệu ở xương. Các biểu thị rối loạn ở xương có thể xuất hiện ở những xương không giống nhau, tuỳ theo tuổi của trẻ và mức độ nặng nhẹ của bệnh.

• Chậm mọc răng và răng mọc ko hợp lý, chậm biết lẫy, bò, đi…
• Thóp rộng, bờ thóp mềm, lâu liền thóp.
• Biến dạng hộp sọ, xương sọ mềm, ấn lõm, trở lại tầm thường lúc nhấc tay ra (tín hiệu quả bóng bàn), đầu bẹt.
• Bướu xương sọ, thường ở vùng trán, vùng đỉnh.
• Đầu xương cổ tay to, phì đại thành “vòng cổ tay”.
• Chuỗi xương sườn và biến dạng lồng ngực, chân vòng kiềng, cong vẹo cột sống.
• Có thể bị co giật do hạ canxi máu.

Thiếu Vitamin D trẻ bị còi xương biểu thị ở ống quyển bị biến dạng và chậm tăng trưởng thể lực. Biến dạng xương ở thời kỳ thơ ấu có thể để lại di chứng cho thời kỳ trưởng thành, xương sống có thể bị gù, vẹo, hẹp khung chậu.

4.2. Tín hiệu thiếu hụt vitamin D ở người lớn

Thiếu vitamin D ko hoàn toàn rõ ràng ở người lớn. Các tín hiệu và triệu chứng có thể bắt gặp bao gồm:

• Mỏi mệt.
• Đau xương.
• Yếu cơ, đau nhức cơ hoặc chuột rút cơ.
• Thay đổi tâm trạng, giống như trầm cảm.

Các triệu chứng đau xương và yếu cơ có thể có tức là bạn bị thiếu vitamin D. Tuy nhiên, đối với nhiều người, các triệu chứng rất mờ nhạt.

5. Xét nghiệm lâm sàng chẩn đoán thiếu hụt vitamin D

Đề chẩn đoán xác định thiếu vitamin D cần dựa vào lâm sàng và một số xét nghiệm cơ bản.

• Chụp X-quang: Chụp X quang xương giúp thẩm định sự cốt hoá của các xương ở trẻ em. Trẻ còi xương thường cốt hoá chậm, đầu xương to, bờ cốt hoá nhôm nhoam ko đều. Thân xương giảm đậm độ xương.
• Xét nghiệm sinh hoá nồng độ phospho: Nồng độ phospho giảm trong còi xương: 1,5-3,5 mg/dL (tầm thường: 4,5-6,5 mg/dL).
• Men phosphatase kiềm tăng lúc còi xương: > 500 IU/dL (tầm thường 500 IU/dL)
• Nồng độ 25 (OH) D huyết thanh. Đây là chỉ số tin tưởng nhất. Nếu nồng độ 25 (OH) D đạt mức 20 ng/mL tới 50 ng/mL được coi là đủ cho người khỏe mạnh. Nếu chỉ số này thấp hơn 12 ng/mL thầy thuốc có thể chẩn đoán bạn bị thiếu vitamin D
• Chỉ số đặc hiệu khác: 1,25(OH) D huyết thanh. Tầm thường: 48-100 pmol/L.

6. Phân loại mức độ thiếu hụt

Dựa vào nồng độ 25 (OH) D huyết thanh, thiếu vitamin D được phân thành nhẹ, trung bình và nặng.

• Thiếu hụt nhẹ: 25-hydroxyvitamin D dưới 20 ng / mL
• Thiếu hụt vừa phải: 25-hydroxyvitamin D dưới 10 ng / mL
• Thiếu hụt nghiêm trọng: 25-hydroxyvitamin D dưới 5 ng / mL

7. Hướng dẫn xử trí thiếu hụt vitamin D

7.1. Mục tiêu điều trị

Mục tiêu điều trị là duy trì nồng độ 25 (OH) D huyết thanh ở mức ≥ 20 µg/L ở người trưởng thành và ≥ 30 µg/L ở người cao tuổi có nguy cơ vấp ngã hoặc những người được chẩn đoán loãng xương. Lúc mở đầu điều trị thiếu vitamin D hoặc thay đổi liều, thông thường ko nên đo lại 25 (OH) D huyết thanh trong ít nhất ba tháng để nồng độ này đạt được trạng thái ổn định.

7.2. Tắm nắng để tăng cường tổng hợp vitamin D

Tắm nắng phân phối 90-95% vitamin D cho thân thể. Lúc tắm nắng cần đội mũ, đeo kính râm để tránh ánh nắng chiếu trực tiếp vào đầu. Ko sử dụng các loại kem để bôi vào da trong thời kì tắm nắng.

Bà mẹ có thai và cho con bú nên tắm nắng (hàng ngày, để lộ chân, tay xúc tiếp ánh nắng mặt trời ko quá gay gắt trong thời kì ngắn).

Trẻ em dưới 6 tháng thì ko khuyến cáo tắm nắng để tổng hợp vitamin D vì những tác hại của tia UV gây ra. Tuy nhiên, với trẻ lớn hơn lúc xúc tiếp với ánh nắng mặt trời, mẹ chú ý chỉ để lộ chân, tay, lưng, bụng, ngực cho da xúc tiếp với ánh nắng mặt trời ko quá gay gắt trong thời kì ngắn

7.3. Bổ sung các thực phẩm tăng cường vitamin D

Mục tiêu của điều trị và phòng ngừa là giống nhau – đạt được và sau đó duy trì mức vitamin D thích hợp trong thân thể. Kế bên việc ăn nhiều thực phẩm có chứa vitamin D và tắm nắng, bạn có thể sẽ được yêu cầu bổ sung vitamin D. Lượng vitamin D cần thiết để điều trị phụ thuộc vào mức độ thiếu hụt và các yếu tố nguy cơ tiềm tàng.

• Vitamin D có hai dạng: D2 và D3. D2, còn được gọi là ergocalciferol, có xuất xứ từ thực vật. D3, còn được gọi là cholecalciferol, có xuất xứ từ động vật. Trong đó Vitamin D3 (cholecalciferol), lúc so sánh với vitamin D2 (ergocalciferol), đã được chứng minh là dễ hấp thụ, tồn tại lâu hơn trong thân thể và có hiệu quả hơn trong tối ưu nồng độ 25-hydroxyvitamin D. Do đó ưu tiên lựa chọn vitamin D3 như một phương pháp điều trị.
• Với người lớn thiếu vitamin D: Thầy thuốc chuyên khoa có thể cân nhắc bổ sung 8 tuần đầu với 6.000 IU Vitamin D3 mỗi ngày hoặc 50.000 IU hàng tuần.  Lúc mức 25-hydroxyvitamin D trong huyết thanh vượt 30 ng/mL,liều dùng có thể giảm và duy trì từ 1.000 tới 2.000 IU/ngày.
• Với những nhân vật có nguy cơ cao bị thiếu vitamin D (người Mỹ gốc Phi, gốc Tây Ban Nha, phệ phì, đang dùng một số loại thuốc, hội chứng kém hấp thụ), có thể bổ sung vitamin D3 với liều 10.000 IU/ngày. Lúc nồng độ 25-hydroxyvitamin D trong huyết thanh vượt quá 30ng/mL, thì chuyển sang liều duy trì 3000 tới 6000 IU/ngày.

• Trẻ nhỏ thiếu vitamin D: Trẻ thiếu vitamin D cần bổ sung 2000 IU/ngày hoặc 50.000 IU vitamin D3/tuần trong 6 tuần. Lúc nồng độ 25 (OH) D trong huyết thanh vượt quá 30 ng/mL, nên điều trị giảm liều và duy trì duy trì 1000 IU/ngày. Theo Học viện Nhi khoa Hoa Kỳ, để phòng thiếu hụt vitamin D, trẻ sơ sinh bú sữa mẹ và trẻ bú sữa công thức dưới 1L/ngày cần bổ sung 400 IU vitamin D.
• Calcitriol có thể được xem xét bổ sung nếu thân thể vẫn thiếu hụt dù đã được điều trị bằng vitamin D2 và/hoặc D3. Nồng độ canxi huyết thanh phải được theo dõi chặt chẽ ở những người này do tăng nguy cơ tăng canxi huyết thứ phát sau calcitriol.
• Calcidiol có thể được xem xét ở những bệnh nhân kém hấp thụ chất phệ hoặc bệnh gan nặng.

Làm việc với thầy thuốc của bạn để tìm hiểu xem bạn có cần bổ sung vitamin hay ko và uống bao nhiêu nếu cần thiết.

>>Xem thêm: [CẬP NHẬT 2021] – Top 5 thành phầm bổ sung vitamin D cho trẻ

8. Hậu quả lúc thiếu hụt vitamin D kéo dài

Thiếu vitamin D có thể dẫn tới giảm nồng độ xương, góp phần gây loãng xương và gãy xương.

• Thiếu vitamin D dẫn tới rối loạn trong chuyển hóa canxi, phốt pho và xương. Cụ thể, nó gây ra sự giảm hấp thụ canxi trong ruột và rối loạn hoạt động của tuyến cận giáp (cường cận giáp thứ phát). Trong cường cận giáp thứ phát, canxi huyết thanh được huy động từ xương. Quá trình này gây ra sự giảm mật độ các ion của xương, dẫn tới chứng loãng xương và loãng xương. Cường cận giáp thứ phát cũng gây ra phosphat niệu, dẫn tới nồng độ phospho huyết thanh thấp tác động tới quá trình khoáng hóa của xương..
• Ở trẻ nhỏ thiếu hụt vitamin D dẫn tới còi xương. Ở trẻ em, nó có thể gây còi xương. Còi xương khiến xương trở thành mềm và cong vẹo. Nhũ nhi và trẻ em người Mỹ da đen có nguy cơ mắc bệnh còi xương cao hơn.
• Ở người lớn, thiếu vitamin D nặng dẫn tới bệnh nhuyễn xương (osteomalacia).
• Ở người cao tuổi, thiếu vitamin D gây ra hiện tượng mất thăng bằng và dễ vấp ngã, làm tăng nguy cơ gãy xương.
• Ngoài việc cải thiện mật độ xương và ngăn ngừa vấp ngã và gãy xương, vitamin D có thể có một số lợi ích giả thiết khác, bao gồm các tác dụng có lợi trên hệ thống miễn nhiễm và tim mạch.

9. Phòng nguy cơ thiếu hụt vitamin D

Mục tiêu điều trị và ngăn ngừa thiếu vitamin D của điều trị và phòng ngừa là giống nhau – đạt và giữ mức vitamin D thích hợp trong thân thể. Dưới đây là 2 cách dự phòng nguy cơ thiếu hụt vitamin D

9.1. Ăn nhiều thực phẩm chứa vitamin D

Thiếu Vitamin D nên ăn gì? Có nhiều loại thực phẩm có khả năng bổ sung vitamin D, ví dụ như các loại cá phệ (cá hồi, cá trích,..), dầu gan cá tuyết, các loại thịt đỏ,…

Với những nhân vật đặc thù như trẻ sơ sinh, trẻ bú sữa mẹ, ngoài sữa công thức, cần bổ sung thêm một số chế phẩm tăng cường vitamin D.

9.2. Tắm nắng đúng cách cho trẻ lớn tối thiểu trên 6 tháng

10 tới 15 phút phơi nắng (ánh nắng ko quá gay gắt) 2-3 lần một tuần cho mặt, cánh tay, chân hoặc lưng có thể giúp thân thể hấp thụ một lượng lớn vitamin D. Con số này có thể kéo dài thêm, nếu bạn:

• Lớn tuổi
• Da tối màu
• Sống ở khu vực xa xích đạo

Xem xét: Việc sử dụng kem chống nắng và xếp sau cửa sổ sẽ ngăn cản quá trình tổng hợp vitamin D trong da. Tuy nhiên, các tia bức xạ trong ánh nắng mặt trời làm tăng nguy cơ ung thư và lão hóa da. Đó là lý do vì sao việc bổ sung D theo liều lượng thích hợp sẽ an toàn hơn nhiều so với việc cố ý xúc tiếp với ánh nắng mặt trời thường xuyên.

Tóm lại, việc bổ sung vitamin D đúng cách là điều cần thiết. Việc trang bị cho bản thân những tri thức về thiếu hụt vitamin D quan trọng với sự tăng trưởng toàn diện của trẻ nhỏ.

Tham khảo nguồn:

1. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK532266/
2. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4545131/
3. https://my.clevelandclinic.org/health/articles/15050-vitamin-d–vitamin-d-deficiency
4. https://www.webmd.com/diet/guide/vitamin-d-deficiency#1
5. https://medlineplus.gov/vitaminddeficiency.html

Dược sĩ Hải Yến tốt nghiệp ĐH Dược Hà Nội, có nhiều năm kinh nghiệm trong lĩnh vực nhi khoa, dặc biệt lĩnh vực tiêu hóa, dinh dưỡng, da liễu nhi khoa. Ngày nay Dược sĩ Hải Yến đảm nhiệm vị trí tư vấn tại Imiale Việt Nam.